چکیده

 با توجه به اینکه بحث پرخاشگری دانش آموزان ورزشکار، از موضوعات مهم در حوزه روان‌شناسی و ورزش محسوب می‌شود و اثرات احتمالی ورزش بر پرخاشگری از دیرباز مورد توجه محققان بوده است. لذا محقق در این تحقیق قصد دارد پرخاشگری وچگونگی بر طرف کردن آن را ازدانش آموزان از طریق ورزش مورد بررسی قرار دهد. این تحقیق ازنوع مروری – کتابخانه‌ای است که با استفاده از کتاب‌ها و متون معتبر به بحث پرخاشگری و بر طرف کردن آن از دانش آموزان پرداخته است. ورزش کردن و داشتن آمادگی جسمانی متعاقب فعالیت‌های ورزشی بهترین وسیله برای مقابله و پیش گیری از بروز پرخاشگری، افسردگی و دیگر اختلالات روحی و روانی است، یعنی ورزش سهمی در بهداشت روانی دارد. پرداختن به بازی و ورزش، اصولاً باعث انبساط خاطر و شادابی و کاهش پرخاشگری می‌شود. همچنین ورزشهای گروهی در کاهش پرخاشگری مؤثراند و ورزشکاران رشته‌های گروهی میزان پرخاشگری کمتری دارند. یکی از بهترین راههای کاهش پرخاشگری انجام ورزش است پس باید خانواده‌ها و مسئولین به این امر مهم بیشتر توجه کنند و شرایط حضور تمام اقشار جامعه درمیادین ورزشی را بیشتر فراهم آورند تا در ‌‌نهایت از بسیاری از نزاع‌ها و درگیری‌ها جلوگیری شود.

مقدمه
 کودکان و نوجوانان هر جامعه سرمایه‌های بنیادی آن هستند و بقای هر جامعه و وضع آن بیش از هر چیز بر کودکان و نوجوانان آن پایدار است و میزان علاقهٔ مسئولان امور هر کشور را نسبت به جامعه‌شان «در حال و آینده» از میزان توجه و مراقبت آن‌ها به کودکان و نوجوانان و تلاش برای بهره‌مند ساختن آن‌ها از یک زندگی سالم و مطلوب به راحتی می‌توان دریافت. به عبارت دیگر میان سعادت جامعه و وضع برخورداری کودک و نوجوان از زندگی سالم و لذت بخش رابطه مستقیم وجود دارد. نوجوان در اجتماع زندگی می‌کند و به عنوان یک موجود اجتماعی باید بتواند با آن سازگار شده ‏‏، عدم سازگاری فرد با محیط زندگی در ‌‌نهایت به نابودی او منجر خواهد شد و همچنین این عدم سازگاری به ناکامی وی منجر می‌شود. واکنشهای افراد در مقابل ناکامی بسیار متفاوت است زیرا عوامل ناکام کننده و شخصیت فرد ناکام شونده دامنه بسیار گسترده دارند. در مجموع می‌توان گفت که پاسخ ناکامی پرخاشگری است (۱). نـوجـوانان پرخاشگر معمولا قدرت کنترل رفتار خود را نداشته و رسوم و اخلاقیات جامعه‌ای را که در آن زندگی می‌کنند را زیرپا می‌گذارند، احساس مسئولیت جمعی ندارند و بـیـش‌تر از آنکه به فکر دیگران باشند منافع خود را مدنظر دارند. این گروه از دانش آموزان بیش از بقیه گروه‌ها در مدرسه ایجاد اشکال نموده ومی توان گفت هرگاه از نـوجـوانان مشـکل دار در مـدرسه سـوال مـطرح شـود آنـ‌ها را در ردیـف اول معرفی می‌گردند (۲). پرخاشگری دوره نوجوانی نه تنها منجر به پرخاشگری در بزرگسالی می‌شود، بلکه پیامدهای منفی دیگری نیز به دنبال دارد. بطوری که نوجوانانی که پرخاشگری زیادی دارند، زمینه ابتلاع به بزهکاری، اختلال سلوک، ناسازگاری در مدرسه و اعتیاد دارند (۳). ما افراد پرخاشگر را افرادی می‌دانیم که راه زندگی متمدن امروزی را نیا موخته‌اند ونمی دانند با مشکلات چگونه روبه رو شوند ما آن‌ها را ناهنجار می‌نامیم اما باید بدانیم خود ما هم ممکن است به طور غیر مستقیم در ناهنجاری آن‌ها سهیم باشیم و بدانیم که خود افراد پرخاشگر نیز از این حالت رنج می‌برند ولی چون نیاموخته‌اند نمی‌توانند با این مشکل که شاید سرچشمه بسیاری از مشکلات باشد کنار بیایند. باید بدانیم «آینده کشور و جامعه بلکه آینده کل جهان بر دوش نوجوانان و جوانان است زیرا نوجوانان امروز بزرگسالان یا زنان و مردان آینده‌اند وانرژی آدمی در تازه‌ترین و بیشترین و نیرومند‌ترین مراحلش همیشه در بهار زندگی ظاهر می‌شود و آن دوران نوجوانی است» (۴).

بحث
 درس تربیت بدنی و ورزش فرصت خوبی است تا مربی آگاه بتواند در محیط باز و به نسبت غیر رسمی، به مشاهده رفتارهای کودک از قبیل (پرخاشگری – استرس و...) بپردازد، رفتارهایی که اگر در جهت پیشگیری از آن و یا رفع هر چه زود‌تر آن از طریق برنامه‌های ورزشی و یا مشاوره اقدام نشود، سالهای بعد بسیار دیر خواهد بود و سلامت روان کودک را در معرض آسیبهای جدی قرار خواهد داد. با توجه به اینکه پرخاشگری و رفتار منفی گرایانه موجب می‌شود که نوجوانان دائما در حالت تدافعی قرار گیرند که این امر به نوبه خود مانع رشد و شکوفایی ظرفیت‌ها، توانائی‌ها و همچنین حسن تفاهم اجتماعی شده و مانع جریان اجتماعی شدن نوجوانان می‌گردد و به تعبیری می‌توان گفت که سعادت فردی و اجتماعی را تحت تاثیر قرارمی دهد. لذا، اصلاح این رفتار می‌تواند در افزایش اعتماد به نفس، شایستگی اجتماعی، عملکرد تحصیلی، کارائی اجتماعی و پذیرش آنان در میان همسالان شود از اینرو ورزش مقوله‌ای است که از بدوخلقت بشری همراه انسان بوده و فعالیت منظم جسمانی باعث تعدیل خصوصیات جسمانی و روانی افراد می‌شود. ورزش کردن باعث تخلیه هیجانات و نشاط و شادابی خاص می‌گردد و می‌تواند بعنوان عامل در جهت کاهش اختلالات رفتار مورد استفاده واقع شود. با توجه به اینکه پرخاشگری در صحنه مسابقات بار‌ها موجب عدم استفاده مطلوب از انرژی روانی، مانع رسیدن به پیروزی و تجربه نشاط از ورزش گردیده و همچنین موجب می‌گردد که ورزشکاران ماهر و مسلط به انجام مهارت‌ها دررشته‌های مختلف ورزش از نمایش و بروز توانایی خود احساس خرسندی و نشاط ننمایند. (۵). از پرخاشگری تعاریف متعددی شده است. پرخاشگری یعنی «عملی که به آسیب رساندن عمدی به دیگران منتهی گردد البته ممکن است این نوع آسیب رسانی به حالتهای گوناگون انجام گردیده و حتی آزارهای روانی نظیر تحقیر، توهین و فحاشی را نیزبه همراه داشته باشد» (۶). خشم و پرخاش بطور تفکیک ناپذیری از نظر زیست‌شناختی با یکدیگر ارتباط دارند. خشم یک عاطفه است و پرخاش ابراز آن عاطفه محسوب می‌شود لیکن هر دوی آن‌ها چهره‌های غریزی پرخاشگری می‌باشند (۷). پس می‌توان گفت خشم احساس عاطفی است که به اعمال پرخاشگرانه منجر می‌شود. پرخاشگری ممکن است به مضرات اجتماعی و جسمی زیادی منجر شود «مضرات جسمی خشم شامل استرس روان‌شناختی، پرتنشی و ناراحتی‌های بدنی. مضرات اجتماعی خشم شامل احساس درماندگی، تنهایی و انزوا» (۸). از دلایل عمده اقدام افراد به رفتار پرخاشگرانه مکرر، فقدان مهارتهای اجتماعی اساسی است. آنان چون راه مکالمه موثر را نمی‌دانند، راه نادرست را برای اظهار وجود انتخاب می‌کنند. ناتوانی آنان برای انجام کارهای ساده‌ای مانند درخواست مذاکره و شکوه و شکایت غالباً موجب ناراحتی دوستان، آشنایان و بیگانگان می‌گردند. این نقصهای اجتماعی شدید موجب می‌گردند که غالباً احساس ناکامی کرده و نسبت به کسانی که با آنان رابطه مستقیم دارند خشمگین و پرخاشگر شوند. پرخاشگری حاکی از آن است که آنچه مورد رضا و خواسته فرد می‌باشد از دسترس او دور است و در درون فرد حالت وسوسه و اضطراب و بیقراری می‌باشد. پرخاشگری انسان‌ها نشان دهندهٔ وجود نیازی است که از درون او منشا می‌گیرد. این نیاز‌ها گاهی جنبه ظاهری دارد مانند دیدن نابسامانی‌ها، بی‌عدالتی هاو... وگاه جنبهٔ باطنی و درونی مانند عقده‌های گذشته. هدف پرخاشگری گرفتن امتیاز از دیگران است. افراد پرخاشگر سعی می‌کنند نیاز‌ها و خواسته‌های خود را از طریق تسلط، توهین و تحقیر دیگران بر آورده کنند. بنظر می‌رسد هدف پرخاشگری دست یافتن به سعادت و خوشبختی است زیرا کسانیکه ازخوشبختی کافی برخوردارند رفتارهای پرخاشگرانه و نزاع در آن‌ها وجود ندارد. تحقیقی درباره گروهی از کودکان پرخاشگروخشن نشان داده شده است که ۵۰ درصد آنان از لحاظ بالینی افسرده بودند و افسردگی بوده است که در جلوه خشونت خود را نشان داده است (۹). با این توصیف در زیرراه‌های اصلاحی برای از بین بردن حالت پرخاشگری بیان می‌شوند که عبارتند از:
▪ آگاهی دادن: این مسأله مهمی است که به دانش‌آموزباید تفهیم شود راه وصول به هدف از طریق پرخاشگری ممکن و درست نیست. داشتن زور و قدرت خوب است ولی به کار بردن آن به صورت وحشیانه امری نامطلوب است. درموقع پرخاشگری دانش آموز، نباید عصبانی شد و یا بر سر دانش‌آموزان داد کشید. این امر ممکن است اثری فوری داشته باشد ولی در دراز مدت کاری بیهوده است. باید از جر و بحث و جار و جنجال دست کشید و از طریق ذکر داستان‌ها و بیان مسائل حقایق و واقعیت‌ها کوشید که سطح آگاهی و اندیشه او را بالا‌تر برده و او را به تدریج پخته و ورزیده سازد. ‌
▪ آشنا کردن به حقوق دیگران: این ضرورت حیات است که انسان‌ها به حقوق و وظایف خود در قبال دیگران آشنا باشند و بدانند در برابر طرف مقابل چه موضعی باید اتخاذ کنند تا این گمان برایشان پیش نیاید که پدر و مادر و احیاناً دیگران موظفند هر رفتاری که از آن‌ها بروز کرده متحمل شوند.
▪ آگاهی به زشتی امر: هم‌چنان فرد باید دریابد که با پرخاشگری عمل ناپسندی را انجام داده و هرگز از زدن و ویران کردن و پرخاش و عتاب خود راضی نباشد.
▪ رفع ناکامی‌ها و محرومیت‌ها: از میان برداشتن این عامل خود در تعدیل این حالت دارای نقش فوق‌العاده و اساسی است. که در ورزش به شکل موثر می‌توان در رفع ناکامی‌ها وعادت دادن به دانش آموز کار اصلاحی را انجام داد.
▪ ایجاد محیط صمیمی: از طریق ایجاد روابط دوستانه و محیط صمیمانه و گرم تا حد زیادی زمینه را برای اصلاح و تعدیل او فراهم سازد و هم با ایجاد ملاحظات و رودربایستی‌ها زشتی و کراهت‌ این امر را به او تفهیم کرد. صمیمت، امری لازم و ضروری است زیرا سهم مهمی در کاهش خشونت دارد. بسیاری از رفتارهای خشونت آمیز به این دلیل است که صمیمیت بین طرفین وجود ندارد. صمیمیت هنگامی افزایش می‌یابد که افراد درکار‌ها با یکدیگر مشارکت داشته باشند. همچنین اعتماد و اطمینان در مشارکت بین تیم کاری، یا تیم ورزشی وخانواده باعث صمیمیت می‌شود. ورزش کردن گروهی وبودن در تیم‌ها وصمیمیت بین اعضای تیم در کنترل ودرمان پرخاشگری مفید وموثر است.
▪ تامل و سکوت: یکی از بهترین راه‌های کنترل خشونت که می‌تواند در تربیت دانش آموز مفید بوده وتاثیرخوب برای آرام کردن دانش آموز داشته باشدومخصوصاّ تامل وسکوت وخویشتن داری درمحیط خانواده در کنترل رفتارپرخاشگرانه است. در مواقعی که اگریکی از اعضای خانواده به تحریک دیگری بپردازد. بهترین شگرد در این هنگام آن است که دیگران سکوت اختیار کنند تا آن فرد هم آرامش پیدا کند سپس در یک فرصت مناسب با هم به بحث و بررسی بپردازند. یعنی اینکه به طور مستقیم جواب خشونت را ندادن. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که پرخاشگری فیزیکی علاوه بر اینکه خشم را کاهش نمی‌دهد بلکه باعث افزایش آن نیز می‌شود. تنبیه، درطول تاریخ یکی از وسایل اجتماعی برای کم کردن میزان خشونت تنیه بوده‌است که توسط آن جلوی تجاوز خشونت و دیگر رفتارهای پرخاشگرانه را می‌گرفتند ولی در حال حاضر علما معتقدند که تنبیه به طور موقت جلوی خشونت حاضر را می‌گیرد و برعکس در طولانی مدت به طور مستقیم باعث تقویت آن می‌شود. درحال حاضر تنبیه بدنی از طرف سازمان بهداشت جهانی ممنوع شده‌است. بهترین روش برای کاهش پرخاشگری صحبت کردن در مورد آن است این تکنیک به طور عملی به دو صورت عملی است ولی اینکه در لحظه‌ای که پرخاشگری به حد اعلای خود می‌رسد یکی از طرفین سکوت اختیار کند و سعی کند غائله را ختم کند ولی بعد از اینکه طرفین آرام شدند و مدتی نیز گذشت با خونسردی مطالب را با یکدیگر در میان می‌گذارند و آن را حل و فصل می‌کنند.
▪ ورزشهایی که برای کم کردن پرخاشگری و استرس موثرندعبارتند از: شنا، به علت اینکه بعد از شنا انسان احساس آرامش و نشاط می‌کند ورزشی مفید است، ورزشهای گروهی از قبیل: والیبال – فوتسال – بسکتبال و پیاده روی مداوم در محیط‌های سرسبزوبازیهای محلی از قبیل: وسط گل سه، هفت سنگ، موش و گربه و...
▪ تمرینهای آرامیدگی ونرمشهای یوگا: در طول روز استرس و فشارهای بسیاری بر افرد وارد می‌شود وآن‌ها را مستعد پرخاشگری می‌کند که باید به تدریج بدن را در مقابلشان مقاوم ساخت. همچنین از راههای مناسب برای جلوگیری ازسر درد، گرفتگی عضلات، کمردرد، دردگردن و... انجام آرامیدگی و نرمش‌های یوگا است که برای پیش گیری از درد مفید است. آنچه از تحقیقات به دست آمده این است که ورزش‌های گروهی در کاهش پرخاشگری موثرترند یا بعبارتی دیگر ورزشکاران رشته‌های گروهی میزان پرخاشگری کمتری را گزارش می‌کنند.
▪ باندورا (۱۰) استدلال می‌کند فرهنگ یک جامعه می‌تواند ضمن ارزشمند ساختن رفتارهای پرخاشگرانه وعرضه مدل‌های موفق ونیز اطمینان بخشی از اینکه کنشهای پرخاشگرایانه نتایج پاداش دهنده به همراه دارند موجب ازدیاد افراد پرخاشگر درجامعه شود، عکس آن هم می‌تواند مصداق داشته باشد یعنی فرهنگ جامعه با تقویت رفتارهای غیر پرخاشگرایانه، می‌تواند سطوح پرخاشگری وتعداد افراد پرخاشگر را به حداقل برساند.
نتیجه گیری
 آنچه ازنتایج تحقیقات برمی آید بیان کننده این واقعیت است که گرایش به رفتار خشونت آمیز تنها وابسته به رشته ورزشی نبوده و به نظر می‌رسد عوامل بسیاری می‌تواند در بروز رفتار پرخاشگرانه موثر باشد. از جمله حساسیت مسابقه، نتیجه مسابقه، اختلاف امتیاز، سطح آمادگی جسمانی ورزشکار، ناکامی‌ها، مسائل ومشکلات خانوادگی (البته آمادگی جسمانی مطلوب موجب می‌شود تا افراد ورزیده بتوانند فشارهای جسمانی و محرک‌های هیجانی را با شدت پایین‌تر از فعالیت فیزیولوژیکی پاسخ دهند.) تحریک تیم مه‌مان توسط تماشاچیان تیم میزبان، عملکرد داوران، خستگی مفرط، برخوردهای بدنی، موقعیت تیم در جدول مسابقات و غیره می‌باشد. در اثر خشم و استرس و عکس العمل طبیعی بدن، انرژی در دسترس عضلات زیاد شده و انرژی مازاد به صورت افزایش فعالیت‌های جسمانی به طور طبیعی در بدن بروز کرده و قابل مشاهده است. افرادی که از نظر بدنی آماده‌اند و تمرینات منظم بدنی انجام می‌دهند بهتر و آسان‌تر از افراد عادی این عکس العمل را در خود بوجود می‌آورند. تمرین و ورزش نوعی آرامش در مقابل پرخاشگری به وجود می‌آورد. افرادی که ورزش می‌کنند نه تنها بهتر می‌نگرند. بلکه احساس بهتری نیز پیدا می‌کنند. پس نتیجه می‌گیریم با ورزش می‌توان در برابر خشم مقابله کرد. امروزه ورزش در اختلالات روحی و روانی مورد توجه طب ورزش و روان درمانی قرار گرفته است. با فشارهای روحی و روانی و عصبی که هر روز با ماشینی شدن زندگی بیشتر شده و استرسهای روزمره زندگی زیاد شده است، داشتن آمادگی جسمانی متعاقب فعالیت‌های ورزشی بهترین وسیله برای مقابله و پیش گیری از بروز پرخاشگری، افسردگی و دیگر اختلالات روحی، روانی است، یعنی ورزش سهمی در بهداشت روانی دارد. پرداختن به بازی و ورزش، اصولاً باعث انسباط خاطر و شادابی و کاهش پرخاشگری می‌شود. به همین دلیل است که گروه زیادی از مردم پس از کار و تلاش خسته کننده شغلی، ساعات فراغت خود را صرف فعالیت ورزشی می‌کنند. توجیه علمی این موضوع ترشح اندروفین متعاقب پرداختن به ورزش است. اندروفین‌ها که خواص مخدری دارند باعث افزایش آستانه درد می‌شوند و قادر به ایجاد نشاط و انسباط خاطر هستند کووهمکارانش اولین پژوهشگرانی بودند که افزایش قابل توجه بتا اندروفین را پس از ۸ هفته تمرین گزارش کردند که پاسخ بتااندروفین بسیار سریع است، به طوری که پاسخ بتااندروفین در ورزشکاران در هنگام فعالیت بسیار سنگین تقریباً ۵۰% بیش از غیر ورزشکاران است. پاسخ بتااندروفین به هنگام ورزش، حتی تا ۸ برابر قابل افزایش است به همین علت ورزش می‌تواند به عنوان اعتیاد مثبت مطرح شود و متغیرهای روانی مانند پرخاشگری، افسردگی، تنش و خستگی روانی را کاهش دهد. راهکارهای عملی کاهش خشونت باانجام فعالیتهای ورزشی که در درمان خشونت وپرخاشگری می‌تواند مفید باشند بقرارزیرمی باشند.
- ورزشکارانی که قوانین مسابقه را می‌شکنند به احتمال برای آن کار جریمه خواهند شد واین کارخشونتی آن‌ها تقویت نخواهد شد در نتیجه به کم کردن خشونت وآموزش صحیح روابط انسانی منجر خواهد شد.
- انجام اعمال خشونتی در ورزش تمرکز را کاهش می‌دهد وتوجه بازیکن را منحرف می‌کند وکیفیت عملکرد را از بین می‌برد در نتیجه دانش آموز یاد می‌گیرد اعمال خشونت دار را تکرار نکند.
- بازیکنان جسور، قوی وبا اطمینان هستند وپیوسته خود را چالش می‌کنند تا به عملکرد مطلوب دست یابنداما ورزشکار غیر جسور به خود اجازه می‌دهند که دیگران آن‌ها را در زمین به این طرف وآن طرف هل دهندیا رقیبانشان به آن‌ها غلبه کنند. بنابراین باید به ورزشکار خشونتگر جسارتگری آموخت وجسارتگری مهارتی است که باید آن را آموخت.
- همه فعالیت‌های ورزشی باید در محیطی رخ دهند که برای ایجاد روحیه ورزشکاری تلاش کنند و ورزشکاران در همه سنین به طور کلی از رفتارهای خشونت آمیز خود ناراضی هستندآن‌ها در واقع پس از خشونت خصمانه، از جا در رفتن وناجوانمردی کردن احساس گناه می‌کننند.
- در هرصورت در ورزش اعمال خشونمت آمیز وجود داردبهتر این است اعمال خشونت کنترل شوند وجسارتگری تقویت شود.
- ورزشکاری که به گونه طبیعی دارای روحیه کافی است، عاقلانه نیست که اورا به خشن‌تر بودن تحریک کرد.
- ورزشکارانی که از قوانین سوء استفاده می‌کنند وزمانی که رفتار خشونت آمیز ممنوع انجام می‌دهندباید فورا مجازات شوند.
- در ورزش آسیب رساندن به حریف ورفتار خشن پذیرفتنی نیست ونباید به هیچ وجه مورد توجه قرار گیرد.
- ورزشکاررا باید با الگو ونمونه‌هایی روبه روکنید تا افرادی را نشان دهندکه بدون خصومت وبا استفاده از مهارتهای خوب موفق شده‌اند.
- وجود داور در بازی نقش مهم در کنترل خشونت بازیکنان بازی می‌کند.
- به ورزشکار باید آموزش داد که با شکست ورفتار بد کنار آیندباید بیاموزند که بد رفتاری بدنی با رقیب موثر بودن عملکرد را کاهش می‌دهدوموفقیت تیم را کم می‌کند.
- مربیان باید ورزشکارانی که عصبانیت خود را کنترل می‌کنند به گونه‌ای مثبت تقویت کنندباید به ویژه در حضور دیگران تحسین شود.
- خانواده ورزشکار را باید تشویق کرد تا در مسابقات حضور یابند و در خانه آنچه را که مربی در طول مسابقه پیشنهاد می‌کرده است تقویت کننند: یعنی به بهترین وجه ممکن در محدوده قوانین وبا حداقل ویا بدون خشونت، بازی کنند. (۱۱)

منابع:
1- گنجي ، حمزه - (1372) - «روانشناسي عمومي»- انتشارات بعثت - چاپ اول - تهران .
2- فرقاني رئيسي، ش. 1372. شناخت مشكلات رفتاري در كودكان و نوجوانان تهران. انتشارات معاونت پژوهشي وزارت آموزش و پرورش.
3- Luchman , john.E.Dunn, suasanne. E(1993). An intervention any consuliton model from a social cognitive perspective, a description of the anger coping program school psychology review. Volume 22 number 3, pp. 458-471.
4- نجاتي ، حسين - (1376) -«روانشناسي نوجواني و چگونگي رفتار با نوجوان »انتشارات بيكران - چاپ دوم - تهران
5- جارويس، م.1381. روانشناسي ورزش مفاهيم و كاربردها. ترجمه ر. كريمي. چاپ اول. تهران . انتشارات پيام اوران كلك آزاد.
6- فرجاد، محمد حسين- (1374 )-« مشكلات و اختلالهاي رواني – رفتاري در خانواده ))- انتشارات بدره - چاپ اول- تهران».
7- تاوريس ، كارول – ((روان شناسی خشم »- تر جمه تقي پور ، احمد - درودي ، سعيد - (1379) - انتشارات نشر دايره - چاپ سوم-.تهران.
8-  ال كلينکه ، كريس-«مهارتهاي زندگي»- ترجمه محمد خاني ، شهرام - (1383 ) - انتشارات اسپد هنز- چاپ پنجم - تهران.
9- قائمي ، علي - (1376) -«خانواده و كودكان دشوار» - انتشارات اميري - چاپ اول - تهران.
10- Bandura  A.(1973).Aggression:A social learning analays.Englewood cliffs Nj:prentice-hall.
11- مارک اچ انشل،روان شناسی ورزش از تئوری تا عمل،ترجمه دکتر سید علی اصغر مسدد(1380)،انتشارات اطلاعات،تهران.